Instrumentos medievais de corda

Cítara
Nome. A cítara ou cedra.
Familia. Corda punteada.
Como é? É un instrumento de cordas de forma xeralmente trapezoidal. O número de cordas varía entre 20 ou 30. As cordas adoitan estar fixadas nun dos seus extremos a unha caravilla que serve para afinalas.
Como se toca? Tócase percutiéndoa cos dedos, con púas ou cuns obxectos en forma de maciños. Sostense sobre os xeonllos ou nunha mesa, onde o instrumentista pode observar mellor as cordas que pulsa cos dedos ou con púas.
Historia. Na antigüidade, e tamén na Idade Media, empregábase o nome de cítara ou cedra para  referíase a todos os instrumentos de cordas pinzadas que se estiraban sobre unha táboa de resonancia (lira, cítara, rota, salterio, etc.).
Curiosidades. Antón Karas compuxo a banda sonora da película "O terceiro home" do ano 1949 e protagonizada, entre outros, polo actor Orson Wells. O instrumento que empregou Antón Karas para compoñer a banda sonora da película foi a cítara.
Audición:


Mandora (dereita) e guitarra latina (esquerda)
Nome. Mandora, mandola, guitarra mourisca, guitarra sarracena, mandurria ou bandurria.
Familia. Corda punteada.
Como é? É un laúde curto con caixa en forma de pera, trastes e caravilleiro en forma de fouce e rematado coa talla decorativa da cabeza dun animal fantástico. É un instrumento híbrido entre a guitarra latina e o laúde. É un laúde que posúe un ventre bombeado. O número de cordas era variable; pero non maior de seis. As cordas estaban feitas de tripa.
Como produce ou son? Produce ou son ao puntear as cordas coa man ou cun plectro.
Historia. Apareceu a principios do século IX. O nome de mandora deriva do termo pantur, instrumento sumerio do que provén. Outros autores afirman que provén do termo latino "mandurium", e este de o grego "pandoura". No século XIV coñéceselle co termo de Guitarra morisca (acuñado polo Arcipreste de Hita no "Libro de bo amor" e apareceu a principios do século IX) ou sarracena.
A tapa harmónica puido ser nun principio de pel, pero ao gañar tamaño e número de cordas debeu de substituirse por madeira para evitar o afundimento da mesma.
Está representado no soportal de Xaca (Huesca), do século XII, e nas Cantigas a número 150.
Audición:

 
Rabel (dereita) e laúde (esquerda)
Nome. Rabel.
Familia. Corda fretada.
Como é? É un instrumento pastoril e consta dunha, dous ou tres cordas e faise soar cun arco de crines de cabalo ao cal aplícaselle resina. Ten o caravillerio en forma de fouce e caravillas laterais, mestura de lira bizantina, mandorla e laúde. A caixa de resonancia é de madeira e a tapa harmónica pode ser de madeira, latón ou pel tensa.
Como se toca?  Faise soar fretando un arco de crins de cabalo ao cal aplícaselle resina sobre as cordas. Hai dúas formas tradicionais de tocar o rabel: unha vertical, para o que temos que estar sentados que é a que se emprega na provincia de León, e outra horizontal e ao brazo, na cal pódese estar de pé cando se toca e é moi común o seu uso na zona de Cantabria e sobre todo na comarca de Toledo onde os rabeis son moito máis pequenos.
Historia. Orixinado a partir do rebab ou rabé mourisco, este último era un laúde curto modificado nos séculos X e XI para ser tocado co arco, mencionado polo arcipreste de Hita e Frei Gil de Zamora, e reproducido nas Cantigas de Santa María.
O ravel séguese utilizando hoxe en día na música popular e folclórica, pero aparece representado por primeira vez no noso país no século XIII nas Cantigas e nas pinturas murais de San Miguel de Daroca.
Tivo modificacións nos séculos X e XI para poder tocalo con arco. Coñécense
gravados, ilustracións e referencias ao rabel desde a Idade Media, aínda que é evidente que a súa orixe é máis remota. Tradicionalmente adóitase asociar este tipo de instrumentos de corda fregada co legado árabe, e, aínda que hai moitas similitudes e coincidencias, tamén existe unha discusión chea de matices sobre este feito (a forma de tocalo sobre as pernas ou sobre o peito, a súa construción etc).
Audición:


Viola de arco (esquerda) e mandora (dereita)
Nome. Vihuela de arco ou viola de arco ou fídula ou fidel.
Familia. Corda fretada.
Como é? Constan de corpo e mango, o corpo formado por dúas tapas, a superior, harmónica, fina e a inferior mais grosa, unidas ambas por aros. O mango dunha soa peza, plano e curto, encaixado no corpo. As caravillas dispostas de fronte nun caravilleiro plano. Entre tres e cinco cordas.
Como se toca? A forma de tocala é dos máis variada, aparecendo en ocasións apoiada no brazo, no peito ou sobre os xeonllos.
Historia. Antepasado directo da viola da gamba e indirecto de violíns, violas, etc, é un instrumento moi característico da Idade Media, aparecendo en multitude de representacións iconográficas, a primeira das cales pertence ao beato da Biblioteca Nacional de Madrid, século X. No século XVI despraza case completamente ao laúde no noso país, lembrar que este era un instrumento de orixe mourisco, e a obsesión da inquisición pola pureza de sangue, que levou aos nosos antepasados a renegar publicamente de todo o que cheirase a mourisco.
A vihuela de confección máis económica que o laúde comezou sendo un sucedaneo deste, que se aproveito da técnica laudística e do seu repertorio. Pero desde o século XVI comezan a aparecer obras específicas para a vihuela, como as escritas por Milán, Mudarra, Daza, etc.
En calquera caso a vihuela revelouse como un excelente instrumento acompañante, que ademais dotaba ao seu interprete dunha pátina de nobreza e respetabilidade, o cal contribúo ao seu meteórico ascenso durante todo o século XVI.
Coñecíanse tres tipos de vihuelas na España da Idade Media: vihuela de arco, vihuela de man e vihuela de péñola.
A vihuela de péñola é como a vihuela de arco ou fídula pero tócase punteado as cordas cun plectro ou péñola.
Vihuela de man ou vihuela punteada, ou desde o século XVI vihuela a secas, non é máis que unha vihuela de arco ou fídula, que se toca coa man. Será substituída pola guitarra barroca, de maior sonoridad, entrado o século XVII.
Audición: 
Vihuela de arco

Vihuela de man


Músicos tocando zanfoñas
Nome. Zanfona ou cinfonía, sinfonía, zanfonia, sanfona, zanfoña, todos eles derivados do termo greco-latino, simphonia; e aínda máis zarrabete, viola de roda, viella de roda, viola de cego e organistrum, este último contracción dos latíns organum e instrumentum.
Familia.  Corda fretada.
Como é?  Os elementos que integran a zanfoña son unha caixa de resonancia, de madeira, en forma de 8 nos instrumentos máis primitivos, e outra caixa alargada na parte correspondente á mango, onde se instalan unhas teclas ou tiradores que se accionan apoiando ou tirando cos dedos, o que acurta ou alarga a lonxitude das cordas, o que se traduce en sons máis ou menos agudos. 
Como se toca? Ao xirar unha manivela móvese unha roda que fai soar dúas ou tres cordas "cantantes", que executan a melodía por medio do teclado e dous ou máis bordóns que dan unha nota pedal continua de acompañamento. Faise soar cun teclado, sen pulsar as cordas cos dedos directamente.
Este típico instrumento da Idade Media posteriormente caeu en desuso, indo parar a mans de cegos, vendedores de coplas, etc...
Historia. Os primeiros exemplos iconográficos aparecen en España a partir do século XII, destacando o fermoso exemplar reproducido na arquivolta do pórtico da Gloria, na catedral compostelá.
Audición: