Gaita

Gaita.
Nome. Castelán: gaita. Italiano: gaida. Francés: gaïte. Inglés: gaida. Alemán: gaida
Familia. Vento madeira.
Como é? A gaita componse das seguintes partes:
Fol é o elemento constitutivo da gaita que máis a caracteriza e a diferenza. Fai a función de almacén de aire que entra polo soplete e distribúeo aos distintos tubos sonoros -punteiro, rouco, ronqueta e chillón- cunha presión controlada polo brazo do gaiteiro. Desta presión dependerán en gran medida, a boa afinación do instrumento. Tradicionalmente facíase da pel da cabra pero, desde fai anos, utilízase tamén a de vaca ou, máis recentemente, o Gore-Tex.
Buxas son as pezas que unen os tubos sonoros e o soplete co fol, ao que están firmemente atadas e polas que entra ou sae o aire.
Gaita galega
Punteiro é a parte da gaita que produce a melodía. Ten un interior cónico con oito buracos melódicos e tres máis chamados oídos sonoros. A súa fonte sonora é unha palleta de lámina dobre, parecida ás do fagot, que produce un son forte e cargado de harmónicos.
Rouco componse de tres partes (prima, segunda e copa) enlazadas entre si polos espigos, que serven á vez para afinalo. Proporciona unha nota pedal grave e constante (dúas oitavas por baixo da tónica do punteiro), que apoia harmónicamente á melodía. A súa fonte sonora é un pallón: pequeno tubo cunha palleta lámina vibrante simple.
Ronqueta consta de dous partes e, do mesmo xeito que o rouco, emite unha nota continua pero esta vez unha oitava por baixo da tónica do punteiro. Tamén ten un pallón como fonte sonora.
Chillón leva, como fonte sonora unha palleta de lámina dobre igual á do punteiro. Emite a nota dominante ao unísono con este último polo que, ao estar unha quinta por encima da tónica, resulta de gran valor armónico nalgunhas melodías. Caracterízase fundamentalmente pola intensidade do seu son enxebre e polas disonancias coas notas próximas, especialmente coa sexta menor. Pode dar a sensación de que están soando dúas gaitas a dúo.
O máis recente chillón de pallón que, como o seu nome indica, utiliza un pequeno pallón como fonte sonora. As súas características físicas e acústicas son distintas, con respecto ao de palleta, a pesar de que tamén emite a dominante do punteiro, aínda que unha oitava máis grave. Desta forma, as disonancias redúcense ao mínimo ou deixan de existir. O seu volume é moito máis suave e melódico, sendo distinta a súa relación coa tónica do punteiro: unha cuarta xusta descendente.
Existe outro chillón, tamén de pallón, emite a tónica do punteiro a unísono. O seu principal problema radica no seu disonancia coa sensible, ademais de non achegar demasiado armónicamente, ao repetir a tónica do mesmo xeito que o rouco e a ronqueta.
Soplete para insuflar o aire no fol, evitando que este retroceda mediante unha válvula de retención. Recentemente desenvolveuse un novo sistema de válvula denominado seipón que, ademais doutras vantaxes, aumenta a fiabilidade e permite unha substitución moito máis simple e rápida. Os novos modelos contan coa boquilla desmontable e intercambiable que favorece a súa limpeza e que pode ser substituída por outras de igual ou distinta lonxitude.
Funda é de material téxtil que recubre e protexe o fol á vez que lle dá forma, consistencia e mellora a súa presentación. A elección do tecido e cores adoita definir a personalidade do gaiteiro.
Farrapos son flocos de adorno a xogo coa funda.
Palleta é a parte máis delicada e caprichosa da gaita e está formada por dúas láminas de cana, atadas sobre un tubo metálico chamado tudel. Produce o son orixe do punteiro.
Pallón é o elemento que produce o son orixe do rouco, ronqueta e chillón, segundo o caso. O pallón tradicional é un tubo de cana dunha soa peza, á cal levántaselle unha lámina vibrante por incisión sobre o propio tubo.
Como produce o son? O son da gaita prodúcese ao facer pasar unha corrente de aire, que está almacenada no fol a través das palletas e pallóns que vibran facendo excitar a columna de aire contida na cavidade dos tubos sonoros. Este sistema de fonación é en certo sentido moi parecido á forma de emisión da voz humana
Historia.  Non se sabe exactamente cando apareceu a gaita, aínda que se conservan pinturas e gravados do Antigo Exipto nas que se representan a músicos tocando un instrumento moi semellante á gaita actual. Os antigos gregos coñecían a gaita (askaulos) e entre os antigos romanos a gaita (morna utricularis) era o instrumento da infantería romana, que tamén tocaba o emperador Nerón. En Europa non se volven a ter referencias da gaita ata os séculos IX e X d. C., e foi na Baixa Idade Media cando a gaita obtivo gran popularidade en todo o continente, entrando en decadencia a partir do século XVIII, aínda que sobrevive no ámbito da música popular e en zonas tan dispersas, como Aragón, Galicia, Asturias, León, Cantabria, Escocia, Irlanda, Bretaña, Hungría,2 Italia, Suíza,3 Suecia,4 Alemaña,5 Irán, Paquistán, India etc.
Parece que a gaita con punteiro de cana dobre foi desenvolvida a partir dun instrumento similar á chirimía e coexistió con ela. De feito existen varias tradicións musicais que combinaron e combinan a gaita con chirimías e instrumentos similares en Bretaña, Galicia, Italia e Istria. Descoñécese o momento exacto en que se engadiu o fol e o roncón á chirimía. Segundo algúns autores, as cornamusas con punteiro de cana dobre (tipo oboe) apareceron probablemente por primeira vez nas rexións provenzales durante a Alta Idade Media. A súa extensión ao resto do continente e as illas brtánicas foi aparentemente moi rápida, propiciada polos xograres e músicos occitanos.
Curiosidades. O primeiro gaiteiro galego sobre o que existe documentación escrita foi o ourensán Gomes Mouro que, segundo consta, foi contratado en decembro de 1458 polo Concello de Orense para amenizar diversos actos.

Audición:


Partes dunha gaita galega

E... aínda máis sobre a gaita:

  Como se fai unha gaita?  Todo o proceso para construír unha gaita. Paréceche interesante?. Pois preme para velo.